Сибгатуллина Нәзилә,
Яр Чаллы педагогия көллиятенең
II курс студенткасы
ХХ йөзнең 80 нче еллары ахырында, илдәге сәяси-икътисади вәзгыять үзгәреп,
коммунистик идеология сәхнәдән төшеп, әдәбиятыбыз өченче Яңарыш баскычына аяк
баскач, югалган рухи мирасны кайтару өчен юллар ачыла. Бу чорда кешенең иң элек
күңел дөньясына игътибар итеп, рухи азатлыкка омтылган геройлары белән әдәбият
мәйданында ныклы һәм тирән адымнар белән кыю атлаучыларның алгы сафында Фәүзия
Бәйрәмованы күрәбез.
Бүген милләтпәрвәр язучы, драматург тарихчы, публицист Ф.Бәйрәмованың утыз
елдан артып киткән киңкырлы, кабатланмас иҗаты дини һәм милли асылыбызны
кайтаруга юнәлеп, нәсел җепләребезне барлауга корылганлыгы белән әдәбиятыбызны
фәлсәфи-эстетик, этик яктан баетып, аңа өр-яңа сыйфат үзгәрешләр кертте, дип
әйтергә тулы хакыбыз бар. Сүзләребезне дәлилләп, Х.Миңнегулов фикерен дә
китерик: «Мин бу ханымның холкында һәм эшчәнлегендә «Туры Тукай» чалымнарын да,
Гаяз Исхакый фидакарьлеген дә күрәм. Әмма шулай да ул һәрчак үзе булып кала
килә [ Миңнегулов 2004: 3].
Авторның «Туфаннан таралган татарлар», «Алтын Урдам – Алтын җирем», «Туран
иле», «Күчем хан», «Кырык сырт» һәм башка күп кенә китаплары татар халкының тарихын
өр-яңадан ачып бирә. Тарихчы буларак, Фәүзия ханымның бу китапларны язу
барышында бик күп сәяхәт итүе, архив язмаларын өйрәнеп, һәр нәрсәнең асыл
төбенә төшеп җитди, дәлилле итеп өйрәнүен исәпкә алсак, бу әсәрләрнең тарихыбыз
өчен дә бәяләп бетермәслек кыйммәткә ия икәнен яхшы аңларга була.
Ф.Бәйрәмованың шундый фәнни-тарихи рухтагы китапларыннан без Һ.Такташ
турында «Мишәрнең бөек улы» дип аталган әсәрен, бөек рус милләтен генә өстен
таныган советлар заманында, төрки-татар тарихының тирән катламнарына үтеп,
татарларның чын тарихын өйрәнергә җөрьәт иткән, аларның бөеклеген раслаган һәм шуның
өчен күп кыенлыклар күргән тарихчы Михаил Худяковка багышланган фәнни хезмәтен,
милли-азатлык көрәшендә милли каһарманыбыз Батыршаны җанландырган «Батырша явы»
фәнни-тарихи язмасын атый алабыз.
Быел Ф.Бәйрәмова өчен тагы нәтиҗәле хезмәт елы булды, бөтен дөньяга танылган
шәхес, әдип, дипломат, Кыргызстанның халык язучысы, академик Чыңгыз Айтматовнын
(1928-2008) әнисе − Нәгыймә апа Габделвәлиева-Айтматовага багышланган саллы
гына «Ана» дип исемләнгән фәнни-тарихи әсәре дөнья күрде [Бәйрәмова 2015: 176].
Бу китабым дөньяның нигезе булган Аналарга багышлана..» дип яза автор
[Бәйрәмова 2015: 157].
Чыңгыз Айтматов – бөтен дөньяда танылу тапкан язучы... Аны аерым гына
Кыргызстанныкы, русныкы, яки татарларныкы дип әйтү дөрес тә булмас иде. Моның
белән бик күпләр килешер, дип уйлыйбыз. Аның күп кенә әсәрләре берничә телдә
басылып чыга һәм бөтен Европада, кулдан-кулга күчеп, миллионлаган кешеләрне таң
калдыра. Хәер, моны автор да ассызыклый: «Бу китабым татар һәм кыргыз
халыкларының уртак тарихына, уртак язмышына, уртак улларына һәм кызларына,
уртак даһиларына, уртак киләчәгенә багышлана...» [Бәйрәмова 2015: 157].
Күрәбез, Кыргызтанда туган
Ч. Айтматовның мондый зур, дөньякүләм дәрәҗәсендәге шәхес булып китүендә
аның әнисе, татар кызы Нәгыймә апа Габделвәлиеваның өлеше гаять зур. Әниләрнең
бөеклеге үз баласын ашатып, киендереп, сәламәтлеген кайгыртып яшәүдә генә
түгел, ә баласының киләчәген кайгыртып, чын кеше тәрбияләүдә.
Дөрестән дә, ХХ йөз башы татар әдәбиятында актуаль булган «мәгърифәтле
аналар» темасы бер гасырдан соң Ф.Бәйрәмовада тирәнрәк яссылыкта − хатын-кызның
баланың милли рухын тәрбияләүдә, милләт сагында торуына нисбәтле ачыла төшә. «Кешелекнең башында Ана тора... //
Кешелекнең сагында Ана тора...// Аналар барында дөнья да булачак...» дип яза
автор сүзен дәлилләп [Бәйрәмова 2015: 157]. Татар Анасы, милләт анасы Нәгыймә апа
язмышы аркылы ул милләтебезне югары
күтәрә, аның даһилыгын, менталитетын ача.
Нәгыймә апа Кукмара районы, Мәчкәрә авылында туып үскән татар бае – Хәмзә
Габделвәлиев кызы Нәгыймә Габделвалиева, гаиләдә бишенче бала булып үсә. Хәмзә
абый белән Газизә апаның сигез баласы туа. «Сигез бала, сигез язмыш, сигез
кайгы», - дип яза Фәүзия Бәйрәмова [Бәйрәмова 2015: 45]. «Дөньяның иң бәхетле
балалары булып та, бу дөньядан кыйналып, атылып, ватылып, әмма сатылмыйча
китүчеләр... Кайсы сугыш кырында, кайсы сугыштан соң яралардан үлүчеләр, Сталин
чоры корбаннары, халык дошманнары, ачлыкта-ялангачлыкта, кадерсезлектә калган
бай балалары...» [Бәйрәмова 2015: 45].
Әйе, уңган-булган, тырыш татар кызы – Нәгыймәнең узар юлы җиңелләрдән
булмый. Шәхес культының зәһәр җиле кагылып,сөйгән иреннән, мәхәббәте
Түрәколыннан аерылгач, каты авыруына карамастан, сугыш елының ачлыкларын узып, ике малай һәм ике кызын үстерә, алар дип, җан
атып яши.
Китаптан күренгәнчә, Ч.Айтматов кечкенәдән бик эшчән, уңган, белемле була.
Туганнарын кадерләп яши, авыру әнисен кайгырта. Ачлык чорында да, укуын
тәмамлагач, эшкә керергә ниятли ул. Тик әнисе, Нәгыймә апа аңа югары белем
алырга киңәш итә. Чыңгыз Айтматов әнисен тыңлый, Фрунзега авыл хуҗалыгы
институтына керә. Тиздән каләм тибрәтә башлый. Аның «Җәмилә», «Ак пароход»
әсәрләре бөтендөнья халык мәхәббәтен яулый, авторына исә дәрәҗә алып килә.
Әлеге әсәрләрдә ата-анасына, үзенә, туганнарына кара кайгы япкан шәхес культы
чорларын, ачы язмышларны тасвирлый. Олы улы Чыңгызның һәр әсәрен күңеле аша
үткәреп, укый бара, үзенең төпле киңәшләрен бирә Ана. Чыңгыз улының дөньякүләм
танылган язучы гына түгел, зур җәмәгать эшлеклесе булуын да күрергә насыйп була
Анага.
Улы белән әнисе арасында һәрчак үзенчә бер якынлык, соклану, ярату хисе
яшәп килгән. Бу җылы мөгамәлә аның әдәби әсәрләрендә дә чагылыш алган. Әнисенең
каты авыруы, үлем хәлендә ятуы әдипне бик тетрәндерә. Әнисе Нәгыймә апаны
йөрәгендә генә түгел, әдәбиятта да мәңгеләштерәсе килә. Бу теләге аңа «Анам
кыры» әсәрен язарга этәргеч була. Әсәрнең төп герое – Тулганай җирдәге барлык Аналарның
символы булып тора. Ч. Айтматов Ана образларын башка әсәрләрендә дә бик
яратып, аерым самилилек белән тасвирлый төшә, Аналарның бөеклегенә дан җырлый.
Һәр баласын сабырлыкка, яхшылык кылырга, кеше рәнҗетмәскә, кеше хакына
кермәскә, иманлы, ярдәмчел булырга өйрәтә, бөек акыл ияләре аңлатып бирә
алмаган дөнья серләренә төшендерә. Мондый рухи байлыкны балаларында милләт Анасы
гына тәрбияли аладыр. Ә Ч. Айтматовның характерындагы татар чалымнары,
әлбәттә, Нәгыймә апаның тырышлыгы. Чөнки, дөньяга якты караш, эш сөючәнлек,
туганнарга, якыннарга мөнәсәбәт, чиста күңеллелек, сакчыллык, матурлыкка
омтылыш татарларга хас күренеш.
Милләт анасы булу – олы җаваплылык, зур горурлык, халкыңа, телеңә, динеңә,
Ватаныңа фидакарь мәхәббәт ул.
Йомгаклап, шуны әйтик: Ч. Айтматов кебек зур әдипнең анасы – татар булуы бездә
ихлас горурлану хисе уятты, милли үзаңны ныгытты. Китапка исем биргән АНА
образы аша Ф. Бәйрәмова илебезнең төрле почмакларына таралып яшәргә мәҗбүр
ителгән милләттәшләребезнең тирән сагышын, җирсүен күрсәтә, аларның андагы рухи
табышларын, югалтуларын барлый.
Фәүзия ханым нәселне саклап калуда, нәсел җебенең бөтенлеген һәм ныклыгын
тәэмин итүдә хатын-кызның ни дәрәҗәдә зур роль уйнаганын күрсәтә һәм аны
Нәгыймә апа язмышы аша сәнгати-фәлсәфи өслүбтә бәян итеп тә бирә.
Әдәбият
1.
Бәйрәмова
Ф.Ә. Ана. Фәнни-тарихи язма. − Казан: «Аяз»нәшрияты.
− 2015. – 176 б.
2.
Миңнегулов
Х. «Йөз ирнең эшен эшләр Фәүзия” // Китапта: Туфаннан таралган татарлар. – Казан, Мәгариф,
2004. – 448 б.
